15 listopada 2023 roku wejdą w życie zmiany kodeksu cywilnego i kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zmiany dotyczyć będą między innymi procedury odrzucenia spadku.

Dotychczasowa procedura przewidywała możliwość odrzucenia spadku w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedzieliśmy się o tytule swojego powołania. Sprawa komplikowała się, jeżeli zaszła konieczność odrzucenia spadku po zmarłym, w imieniu swojego małoletniego dziecka. Zasadą bowiem jest, że w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy (art. 931 §1 k.c.) Natomiast, spadkobierca, który odrzuci spadek, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 k.c.). W konsekwencji zastosowanie będzie miał art. 931 §2 k.c. zgodnie z którym, jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku (a więc też odrzuciło spadek), udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. W ten sposób, do dziedziczenia ustawowego mogą zostać powołane nasze dzieci.

Zapewne, jeżeli sami decydujemy się odrzucenie spadku, to również chcielibyśmy go odrzucić w imieniu naszych dzieci. I znowu mamy 6 miesięcy na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu naszego dziecka. Termin ten biegnie od momentu, w którym dowiedzieliśmy się o tytule swojego powołania, a więc od dnia, w którym sami np. przed notariuszem złożyliśmy oświadczenie o odrzuceniu spadku. Sprawa jednak nie jest taka prosta bowiem, złożenie przez rodziców w imieniu małoletniego dziecka oświadczenia o odrzuceniu spadku jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu (uchwała SN (7s.) z dnia 22 maja 2018 roku, sygn. akt III CZP 102/17, postanowienie SN z dnia 2 czerwca 2022 roku, sygn. akt I CSK 219/22), a do dokonania takich czynności, rodzicom jest potrzebna zgoda sądu. W konsekwencji, natychmiast po złożeniu przez siebie oświadczenia o odrzuceniu spadku, trzeba było wystąpić do sądu z wnioskiem o wyrażenie zgody, na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego dziecka. Sąd po przeprowadzeniu stosownego postępowania, zgodę tę wyrażał lub nie. Jeżeli postępowania zakończyło się wydaniem przez sąd postanowienia, w którym udzielił zgody na odrzucenie spadku przez rodziców w imieniu ich małoletniego dziecka, to następnie rodzice musieli udać się z takim postanowieniem np. do notariusza i złożył stosowne oświadczenie. Co ważne, zgodnie z przepisami, oświadczenie te miało być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym sami złożyliśmy oświadczenie o odrzuceniu spadku. W konsekwencji, w wielu przypadkach, termin ten okazywał się być niewystarczający do przeprowadzenia przez sąd postępowania, a wraz jego upływem zamykała się możliwość odrzucenia spadku przez rodziców w imieniu małoletniego dziecka. Powodowało to ogromne problemy.

Na ratunek przyszło orzecznictwo i przedstawiciele doktryny, wskazując m.in. że „Dobro dziecka jako zasada konstytucyjna odgrywa kluczowe znaczenie w procesie wykładni przepisów ustawowych. Długotrwałość, a niekiedy nawet przewlekłość procedury związanej z odrzuceniem spadku przez małoletniego spadkobiercę nie może pozbawiać go ustawowego prawa wynikającego z art. 1015 § 1 KC i „ochrony przed spadkiem” (art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP), którego przyjąć nie chce” (postanowienie SN z dnia 7 lipca 2022 roku, sygn. akt I NSNc 158/21). W konsekwencji sądy zaczęły uznawać, że termin 6 miesięcy, nie może skończyć się przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku (postanowienie SN z dnia 12 lutego 2021 roku, sygn. akr IV CSK 376/20),  a także „Choć przepis art. 1015 § 1 KC mówi o konieczności złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od powzięcia informacji o tytule powołania, to wyrażenie w tym terminie przez spadkobiercę wobec sądu jedynie woli co do zamiaru złożenia tego oświadczenia traktowane jest jako zachowanie tego terminu w przypadku następczego złożenia oświadczenia już po jego upływie. Przyjęcie innej interpretacji oznaczałoby, że nawet ewentualne naturalne działania procesowe, nie mające charakteru szczególnej opieszałości sądu, narażałyby osobę chcącą odrzucić spadek przed sądem na ryzyko uchybienia terminowi, o którym mowa w art. 1015 § 1 KC” (postanowienie SN z dnia 15 czerwca 2020 roku, sygn. akt I NSNc 62/19). W konsekwencji, wykształciła się praktyka, iż złożenie do sądu wniosku o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku przez rodziców w imieniu małoletniego, zawiesza bieg 6 miesięcznego terminu. Wskazać przy tym należy, iż niektórzy notariusze wskazują na jej sprzeczność z dosłownym brzmieniem przepisu i odmawiali przyjęcia od rodziców oświadczeń o odrzuceniu spadku w imieniu ich małoletniego dziecka po upływie 6 miesięcy. Praktyka ta okazała się być niewystarczająca.

W dniu 28 lipca 2023 roku przyjęto ustawę o zmianie ustawy kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, która zdaje się wychodzić naprzeciw potrzebom ówczesnej praktyki.

Przede wszystkim wprowadzono do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przepis art. 101 §4 k.r.o. zgodnie z którym „Jeżeli dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, to czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielka, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego albo, w przypadkach wskazanych w art. 640¹ k.p.c.- sądu spadku (…)”. Zatem, od 15 listopada 2023 roku, spadek w imieniu swoich małoletnich dzieci, jeżeli obojgu rodzicom przysługuje władza rodzicielska, będziemy mogli odrzucić szybko i bez ingerencji sądu. Jedynie w braku porozumienia rodziców stosować się będzie przepis §3- a więc rodzice będą musieli uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego.

Przypadek wskazany w art. 640¹ k.p.c. również znacząco upraszcza i przyspiesza procedurę uzyskania zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego. Zgodnie z nim zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka w postaci odrzucenia spadku, w toku postępowania o stwierdzenia nabycia spadku, wydaje sąd spadku. Oznacza to, że w takcie jednego postępowania tj. postępowania o stwierdzenia nabycia spadku możemy żądać: stwierdzenia nabycia spadku oraz jeżeli jest to konieczne z uwagi na naszą sytuację- wyrażenia przez ten sąd zgody na odrzucenie (lub przyjęcie) tego spadku przez małoletnich. Zatem, już nie tylko sąd opiekuńczy ma uprawnienie do wyrażenia zgody lub nie – na odrzucenie spadku, ale również sąd spadku.

Nadto, z pomocą przychodzą nowe przepisy kodeksu cywilnego art. 1015 §1¹ i §1² k.c. Zgodnie z nimi, do zachowania 6 miesięcznego terminu na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku, wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, a jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wymaga zezwolenia sądu, bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania w tym przedmiocie. Zatem, dotychczasowa niepisana praktyka i stanowisko sądów doczekało się kodeksowego uregulowania.

Co ważne, przepisy przejściowe wskazują, że jeżeli termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie upłynął przed dniem wejścia w życie nowej ustawy (15.11.2023 r.) to stosuje się nowe przepisy art. 1015 §1¹ i §1² k.c., a także, że do spadków otwartych (śmierć spadkodawcy) przed dniem wejścia w życie nowej ustawy, stosuje się nowo dodany art. 101 §4 k.r.o., jeżeli termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie upłynął przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy.

Nowo wprowadzone uregulowania należy ocenić pozytywnie. Były one oczekiwane i wymuszone sądową rzeczywistością, w której niemalże niemożliwe było uzyskanie zgody sądu na odrzucenie spadku w przepisanym terminie.

radca prawny
Marta Kreft-Kopicka