Co to jest zachowek?

Zachowek to określona wartość, którą najbliższe osoby powinny otrzymać od spadkodawcy w postaci spadku, darowizny lub zapisu. Prawo do zachowku przysługuje przede wszystkim dzieciom, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, ale jedynie wtedy, gdy w danej sytuacji byliby powołani do spadku z ustawy. Uprawnieni są również dalsi zstępni czyli wnuki, prawnuki itd.

Przykład:

Spadkodawca był żonaty ale bezdzietny, ustawowym spadkobiercą byłaby wyłącznie jego żona. Rodzice spadkodawcy w takiej sytuacji nie byliby uprawnieni do zachowku bowiem w pierwszej kolejności, ustawowo dziedziczy żona oraz dzieci. Dopiero w momencie kiedy spadkodawca nie miałby żony ani dzieci, uprawnionymi z ustawy do spadku, a tym samym do zachowku, byliby jego rodzice.

Ważne!

• Dzieci są uprawnione do zachowku również jeżeli zostały przez spadkodawcę za życia przysposobione.
• Małżonek jest uprawniony do zachowku wyłącznie gdy w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w ważnym związku małżeńskim

Jak się oblicza zachowek?

Wartość zachowku zależy od wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawionemu do zachowku przy dziedziczeniu ustawowym. W ten sposób, co do zasady należy się połowa wartości tego udziału, chyba, że uprawniony jest stale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony do zachowku jest małoletni. W tych dwóch przypadkach należą się 2/3 tego udziału.

Przykład:

Spadkodawca był żonaty, miał dwójkę pełnoletnich dzieci, sporządził testament. Cały swój majątek (10.000 zł)  zapisał wyłącznie żonie. W tej sytuacji jego dzieci są uprawnione do zachowku bo każdy z nich (żona oraz dwójka dzieci) z ustawy dziedziczyłby 1/3 część spadku. W wyniku dziedziczenia ustawowego każde z nich odziedziczyłoby 3.333 zł. Dzieci jednak nie otrzymały nic. W związku z tym przysługuje im roszczenie o pokrycie połowy wartości przysługującego im z ustawy udziału tj. 1.666 zł (3.3333 / 2 = 1.666 zł). W takiej sytuacji dzieci mogą domagać się od matki, aby ta pokryła należny im zachowek w wysokości 1.666 zł

Odpowiedzialność spadkobierców

Jeżeli spadkobierca, który obowiązany jest do zapłaty zachowku- sam jest uprawniony do tego zachowku (tj.  byłby w kręgu spadkobierców ustawowych), jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Przykład:
Żona otrzymała w testamencie 10.000 zł, dzieci nic. Udział przysługujący matce to 1/3 wartości spadku, a więc 3.333 zł. Z kolei wartość należnego matce zachowku wynosi 1.666 zł. W związku z tym, jej również należy się minimum gwarantowane przez zachowek tj. 1.666 zł. Natomiast z nadwyżki otrzymanej w testamencie od męża tj. 8.334 zł (10.000 – 1.666 = 8.334 zł) jest zobowiązana pokryć należny dzieciom zachowek, jeżeli o taki będą się one ubiegać.

Ważne!
W przypadku większej ilości dzieci lub innych uprawnionych do zachowku, nadwyżka otrzymana w testamencie przez żonę od męża może nie wystarczyć do pokrycia wszystkich zachowków.

Brak testamentu

Może się zdarzyć sytuacja, w której spadkodawca nie pozostawił testamentu. W takim przypadku wszyscy spadkobiercy dziedziczą zgodnie z zasadami określonymi w ustawie tzw. dziedziczenie ustawowe. W takim wypadku, spadek dzielony jest według określonych zasad, a każdy ze spadkobierców otrzymuje należną mu część. Jednak i tu, może również wystąpić sytuacja, w której spadkobiercy będą dochodzić należnego im zachowku.

Taka sytuacja ma miejsce np. gdy za życia spadkodawca uczynił darowiznę.

Doliczenie darowizn do wartości spadku

Co do zasady przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny dokonane przez spadkodawcę. Kodeks cywilny jednak wskazuje, że nie dolicza się drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Drobna darowizna – dla uznania darowizny za drobną decydujące znaczenie mają czynniki zindywidualizowane, zwłaszcza sytuacja majątkowa darczyńcy.

Darowizny dokonane przed więcej niż dziesięciu laty od otwarcia spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku – wyłączenie obejmuje jedynie darowizny dokonane na rzecz osób innych niż spadkobiercy i uprawnieni do zachowku. W konsekwencji powyższego, darowizny poczynione przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców ustawowych i uprawnionych do zachowku, uwzględnia się niezależnie od czasu ich dokonania.

Co w sytuacji, gdy po zmarłym nic nie pozostało?
(wartość aktywów spadkowych jest zerowa)

W przypadku, gdy wartość aktywów spadkowych równa jest zeru, nie musi to wyłączać możliwości dochodzenia zachowku przez uprawnionych. W takim wypadku podstawę obliczenia zachowku stanowi wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę (jeżeli takie zostały za życia spadkobiercy dokonane).

Darowizna sensu largo

W doktrynie istnieją rozbieżności, co do tego, jak należy rozumieć pojęcie darowizny. Jedni wskazują, iż chodzi wyłącznie o darowizny sensu stricto czyli rzeczy przekazane przez darczyńcę obdarowanemu na podstawie umowy darowizny (uregulowanej w kodeksie cywilnym).

Jednakże duża część przedstawicieli doktryny wskazuje, że darowizny należy rozumieć sensu largo, a więc zaliczając obok darowizn w ujęciu art. 888 k.c. i nast. także inne nieodpłatne przysporzenia takie jak m.in. umowa z następcą, a wcześniej umowa przekazania gospodarstwa rolnego (zawierane na podstawie przepisów odpowiednio ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 roku i ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin z dnia 14 grudnia 1982 roku)

Również na gruncie tych ustaw, judykatura oraz doktryna wypowiadają się, że do umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy należy stosować w drodze analogii przepisy kodeksu cywilnego i innych ustaw o umowie darowizny.

radca prawny
Marta Kreft-Kopicka